αλφαβητάριο

Εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στα παιδιά. Επειδή το α. αποτελεί το πρώτο στοιχειώδες πνευματικό βοήθημα του παιδιού και συγχρόνως ένα από τα πρώτα μέσα αισθητικής αγωγής του, γι’ αυτό η συγγραφή του θα πρέπει να υπηρετεί τις ειδικές απαιτήσεις που θέτει η παιδική διανοητικότητα και ψυχοσύνθεση. Στην αρχαία Ελλάδα η χρήση α. ήταν άγνωστη και τα στοιχεία που υπάρχουν μαρτυρούν ότι η εκμάθηση των γραμμάτων γινόταν με τη χρήση πινάκων. O πάπυρος Gueramd Jouquet περιέχει ένα είδος α., το οποίο όμως προοριζόταν προφανώς για τις ανάγκες της διδασκαλίας και όχι της εκμάθησης. Oι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν κινητά ξύλινα γράμματα, αντί για α., ενώ κατά τους βυζαντινούς χρόνους και τον Μεσαίωνα συνεχίστηκε η διδασκαλία της ανάγνωσης με πίνακες. Το πρώτο α. εκδόθηκε το 1527 και ήταν γραμμένο από τον ανθρωπιστή και φίλο του Λούθηρου, Valentin Ickelsamer, ο οποίος είχε εφαρμόσει με συστηματικό τρόπο τη λεγόμενηφθογγική ή φωνητική μέθοδο. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα τους αμέσως επόμενους αιώνες και η τελειοποίησή της συνδέθηκε με τα ονόματα του Ventrkes (1721) και του Η. Stephani (1802), του οποίου το Φωνητικό Αλφαβητάριο ξεπέρασε τις εκατό εκδόσεις. Άλλες μέθοδοι που εφαρμόστηκαν πιο πρόσφατα ήταν η αναλυτικοσυνθετική, η oποία χρησιμοποιήθηκε και στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αι., η ιδεοπτική, η φωνομιμητική και η ολική-αναλυτική. Τα πρώτα ελληνικά α. γράφτηκαν τον 16o αι. και είχαν πρότυπο για τη σύνταξή τους το α. του Λούθηρου. Το παλαιότερο ήταν του Μιχαήλ Παπαγεωργίου, το οποίο εκδόθηκε το 1711 στη Βιέννη με τίτλο Μέγα Αλφαβητάριο και, εκτός από τα γράμματα του αλφαβήτου, περιείχε επίσης συλλαβικά συμπλέγματα, προσευχές, τον πυθαγόρειο πίνακα κ.ά. Αργότερα, το 1792, κυκλοφόρησε το Αλφαβητάριον του Γεωργίου Βεντώτη, και πάλι στη Βιέννη, και έπειτα από μερικά χρόνια το Αλφαβητάριον Ευμαθείας του Πολυζώη Κοντού και το Αλφαβητάριον του Βασιλείου Π. Ευθυμίου, το οποίο αποτελούσε παράλληλα κι ένα εγχειρίδιο αριθμητικής, πατριδογνωσίας και καλλιγραφίας. Αξιομνημόνευτη επίσης είναι η έκδοση το 1810 του Αλφαβητάριου εις χρήσιν των αρχαρίων παίδων από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και της Παιδαγωγικής των νέων ή νέον αλφαβητάριο, που γράφτηκε από τον Ιωάννη Κοκκίνη και κυκλοφόρησε το 1817. Η εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου στα ελληνικά σχολεία μετά την απελευθέρωση της χώρας μας από τους Τούρκους έγινε αιτία να υποτιμηθεί η σημασία των α. για την εκπαίδευση των παιδιών και να καθυστερήσει αισθητά η έκδοση αναγνωστικών βιβλίων. Μέχρι το 1878, η εκμάθηση του αλφαβήτου γινόταν με βάση τη μέθοδο διδασκαλίας που είχε επικρατήσει την περίοδο της τουρκοκρατίας και ήταν ταυτισμένη με τη χρήση εκκλησιαστικών βιβλίων (Οκτώηχος, Ψαλτήρι) και με βάση τους πίνακες που είχαν καταρτίσει ο Κοκκώνης, ο Δραίκης κ.ά. Το πρώτο α. που εκδόθηκε ήταν το Σύντομον Αλφαβητάριο του I.Χωματιανού (1837) και μετά από αυτό ακολούθησαν το α. του Δ. Ιωαννόπουλου και το Αλφαβητάριον Ελληνικής Γλώσσης, που εκδόθηκε το 1840 στην Ερμούπολη. Το 1879, και χάρη στην αξιόλογη δραστηριότητα που ανέπτυξε η νέα γενιά παιδαγωγών που είχε υιοθετήσει τις σύγχρονες γερμανικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές αντιλήψεις (Χ. Παπαμάρκου, Π. Οικονόμου, Σ. Μωραΐτης κ.ά.), το υπουργείο Παιδείας αποφάσισε την ανάθεση συγγραφής νέων α. με βάση τα ανάλογα γερμανικά. Πράγματι, στο πλαίσιο της νέας αυτής εκπαιδευτικής πολιτικής, εκδόθηκαν το Αλφαβητάριον του Χαρ. Πούλιου, που εγκαινίαζε την εικονιστική μέθοδο εκμάθησης των γραμμάτων, και τα α. του Π. Οικονόμου (1880) και του Γ. Βρατσάνου (1894), τα οποία μάλιστα επέλεξε το υπουργείο Παιδείας ως εγχειρίδια στα σχολεία. Ο σημαντικότερος όμως σταθμός στην έκδοση α. υπήρξε η ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1912), που υπερασπίστηκε με μαχητικότητα το αίτημα για τη φιλελευθεροποίηση του θεσμού της παιδείας και δημιούργησε, χάρη στην έντονη δραστηριότητα των μελών του (ανάμεσά τους ήταν ο Α. Δελμούζος, ο K. Δεμερτζής, o I. Δραγούμης και ο Φ. Φωτιάδης), το κατάλληλο κλίμα για την ανάθεση σε επιτροπή του υπουργείου Παιδείας, που συγκροτού σαν ο Α. Δελμούζος, ο Μ. Τριανταφυλλίδης, ο Ζ. Παπαντωνίου και ο Π. Νιρβάνας, της συγγραφής ενός νέου α. στη δημοτική. Καρπός της προσπάθειας αυτής ήταν το Αλφαβητάρι με τον ήλιο, που εκδόθηκε το 1919 και αποτέλεσε, στην εποχή του, το πιο υποδειγματικό για την παιδαγωγική και αισθητική του αξία ελληνικό αναγνωστικό εγχειρίδιο.

* * *

και -άρι, το (Μ ἀλφαβητάριον και -άριν) [ἀλφάβητος]

νεοελλ.

1. το πρώτο αναγνωστικό βιβλίο, με το οποίο τα παιδιά διδάσκονται τα γράμματα και τον συλλαβισμό, αναγνωστικό, αναγνωσματάρι

2. η αλφάβητος*

μσν.

αλφαβητικό ακρόστιχο, ακροστιχίδα.